Samarqandda bo‘lib o‘tadigan Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo sammiti 2025: hamkorlikning yangi bosqichi
Kirish. 3-4 aprel kunlari Samarqandda bo‘lib o‘tishi kutilayotgan Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo sammiti xalqaro hamkorlik nuqtai nazaridan muhim voqea hisoblanadi. U Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo mamlakatlarining turli sohalardagi hamkorlikni chuqurlashtirishga intilishini ifodalaydi, chunki global tahdidlar sharoitida ushbu mintaqalar o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlash alohida ahamiyat kasb etmoqda. Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo bo‘yicha strategiyasi (2019-2025) doirasida mintaqaning Yevropa Ittifoqi manfaatlari uchun strategik ahamiyati ortib borayotgani ta’kidlanmoqda, bu esa mintaqaviy hamkorlikdagi ijobiy yutuqlarga asoslanadi.
Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari va Yevropa kengashi prezidentining 2023-yilda Cho‘lponota shahrida (Qirg‘iziston) bo‘lib o‘tgan 2-uchrashuvi “Global Gateway” strategiyasi (Xitoyning “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusiga Yevropa muqobili) va “Team Europe”ning raqamlashtirish, iqlim o‘zgarishi, suv resurslari, qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish bo‘yicha tashabbuslarini amalga oshirish doirasidagi qo‘shma sa’y-harakatlarni faollashtirdi. Samarqandda bo‘lib o‘tadigan sammit hamkorlikning yangi bosqichiga aylanishi, sheriklikning strategik yo‘nalishlarini muhokama qilish va mintaqalar o‘rtasidagi iqtisodiy o‘sish hamda aloqalarni mustahkamlashga xizmat qiladigan qo‘shma loyihalarni amalga oshirish uchun platforma yaratishi kutilmoqda.
Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo munosabatlarining tarixiy konteksti. Yevropa va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi tarixiy aloqalar tovarlar, texnologiyalar va madaniy yutuqlar almashinuvi uchun muhim kanal bo‘lib xizmat qilgan Buyuk Ipak yo‘li davriga borib taqaladi. Antik davrda boshlangan o‘zaro aloqalar o‘rta asrlarda ham davom etib, savdo yo‘llari Yevropani Markaziy Osiyo mintaqalari bilan bog‘lagan, bu esa madaniyatlar va iqtisodiyotlarning o‘zaro boyishiga hissa qo‘shgan. Bu davr xalqaro savdo va diplomatiyaning rivojlanishi bilan yanada uyushgan tus olgan keyingi munosabatlar uchun asos yaratdi.
Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi zamonaviy hamkorlik mintaqa davlatlari mustaqillikka erishgan postsovet davrida shakllana boshladi. 1996-yilda Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyodagi iqtisodiy islohotlarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan TACIS dasturini ishga tushirdi, bu esa yanada yaqin aloqalarni o‘rnatishda muhim qadam bo‘ldi. Shu bilan birga, SSSR parchalanganidan keyin G‘arbning Markaziy Osiyo mamlakatlariga nisbatan siyosati savdo-iqtisodiy aloqalarni kengaytirish, Markaziy Osiyo davlatlarining uglevodorod resurslaridan foydalanish va ularni tashqi bozorlarga ishonchli eksport qilishni tashkil etish bilan bog‘liq masalalarga qaratildi. 2007-yilda Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo bo‘yicha strategiyasi ishga tushirilishi bilan hamkorlik mustahkamlanib, iqtisodiy rivojlanish, qonun ustuvorligi va ta’limni yaxshilash kabi keng ko‘lamli masalalarni qamrab oldi.
Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi zamonaviy munosabatlar, hamkorlikda erishilgan yutuqlarga qaramay, bir qator muammolarga duch kelmoqda. Iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashish, barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash va infratuzilmani yaxshilash zarurati shular jumlasidandir. Shu bilan birga, ushbu tahdidlar yashil energetikani rivojlantirish, raqamlashtirish va transport aloqalarini mustahkamlash kabi sheriklik uchun yangi imkoniyatlar ochmoqda.
Savdo va investitsiyalar: yangi imkoniyatlar. Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi joriy savdo barqaror o‘sishni namoyish etmoqda, bu mintaqaning ulkan iqtisodiy salohiyatidan dalolat beradi. 2024-yil yakunlariga ko‘ra, tomonlar o‘rtasidagi umumiy savdo hajmi 54 milliard yevrodan oshdi, bu esa Markaziy Osiyoning Yevropa Ittifoqi uchun savdo hamkori sifatidagi ahamiyatini ta’kidlaydi. Mintaqaning asosiy eksport tovarlari xomashyo resurslari, jumladan, neft, gaz va metallardir, Yevropa Ittifoqi esa mintaqaga yuqori texnologiyali uskunalar, avtomobillar va farmatsevtika mahsulotlarini yetkazib beradi. Ushbu ma’lumotlar Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi savdoning sezilarli darajada bir-birini to‘ldirishini ko‘rsatib, iqtisodiy aloqalarni yanada chuqurlashtirish uchun asos yaratadi.
Yevropa Ittifoqi to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning umumiy hajmi 15 milliard yevrodan ortiq bo‘lgan Markaziy Osiyodagi eng yirik investorlardan biri hisoblanadi. Bu mablag‘lar energetika, transport, qishloq xo‘jaligi va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohalari bo‘yicha taqsimlanadi. Markaziy Osiyo boy tabiiy resurslarga va strategik geografik joylashuvga ega bo‘lib, yevropalik investorlar uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Shu bilan birga, iqtisodiy o‘sish tabiiy resurslar eksporti va pul o‘tkazmalariga asoslangani, ammo Markaziy Osiyo iqtisodiyotlarining tuzilishi yaxlit ekanligi ta’kidlanmoqda. Investitsiyalar mintaqada infratuzilmani modernizatsiya qilish, ish o‘rinlarini yaratish va texnologiyalarni rivojlantirishga hissa qo‘shishi, iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashi va barqaror rivojlanishga ko‘maklashishi mumkin, bu esa o‘z navbatida keyingi hamkorlik uchun yangi ufqlarni ochadi.
Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlik keng ko‘lamli yo‘nalishlarni qamrab olsa-da, maksimal samaradorlikka erishish uchun yuqori salohiyatli asosiy tarmoqlarni ajratib ko‘rsatish lozim. Bular qatoriga energetika, agrosanoat majmuasi, axborot texnologiyalari va infratuzilma loyihalari kiradi. Ushbu yo‘nalishlar nafaqat ikki tomonning strategik manfaatlariga mos keladi, balki barqaror o‘sish va o‘zaro manfaatli hamkorlik uchun sezilarli imkoniyatlarga ega.
Markaziy Osiyodagi uglevodorodlar va nodir yer metallarining boy konlari energetik hamkorlik uchun poydevor yaratadi. Mintaqa neft, gaz va boshqa tabiiy resurslarning katta zaxiralariga ega bo‘lib, bu uni global energetika o‘tishi sharoitida Yevropa uchun strategik jihatdan muhim sherikka aylantiradi. Shu bilan birga, Yevropa Ittifoqi qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirishni faol targ‘ib qilib, bu sohadagi loyihalarga katta mablag‘ ajratmoqda. Masalan, “Horizon” dasturi doirasida Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyoda quyosh va shamol energetikasini rivojlantirishga 1 milliard yevrodan ortiq sarmoya kiritgan. 2025-yil 13-mart kuni Ostonada Yevropa komissari Yozef Sikelning 12-18-mart kunlari davom etgan Markaziy Osiyoning beshta davlati bo‘ylab xalqaro hamkorlik bo‘yicha keng qamrovli safari doirasida Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida muhim xomashyo sohasida hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan 3 million yevrolik shartnoma imzolandi. “Hujjat muhim xomashyo sohasida barqaror va mas’uliyatli ta’minot zanjirlarini yaratish bo‘yicha qo‘shma loyihalarni belgilash va eng yaxshi xalqaro amaliyotlarni joriy etishga xizmat qiladi”, – deyiladi matbuot bayonotida.
Energetika, shuningdek, “Global Gateway” strategiyasi doirasida Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi hamkorlikning asosiy tarmoqlaridan biridir. 14-mart kuni Dushanbeda Yevropa Ittifoqi mamlakatlari, Yevropa investitsiya banki (YeIB) va Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YeTTB)ni o‘z ichiga olgan “Team Europe” hamkorlari bilan bitim imzolash marosimi bo‘lib o‘tdi. Hujjatga ko‘ra, YeTTB Tojikistonga elektr tarmoqlarini modernizatsiya qilish, energiya yo‘qotishlarini kamaytirish va qayta tiklanadigan energiya manbalariga (QTEM) sarmoya kiritishga tayyorgarlik ko‘rish uchun 20 million yevro miqdorida investitsiya granti ajratadi.
O‘z navbatida, mintaqaning rivojlanayotgan AT-sohasi raqamlashtirish va texnologik almashinuv uchun yangi imkoniyatlarni ochmoqda. Yozef Sikelning tashrifi yakunida 18-mart kuni Toshkentda Markaziy Osiyo uchun Yevropa sun’iy yo‘ldosh internet dasturi (TEI Digital Connectivity) bo‘yicha kelishuvlarni imzolash marosimi o‘tkazildi. Shartnomalar tomonlari sifatida Yevropa Ittifoqi, Expertise France xalqaro texnik hamkorlik agentligi, Yevropa provayderi SES va YeIB ishtirok etdi. Kelishuv Yevropa investitsiya banki va SES o‘rtasida infratuzilmani rivojlantirishga taalluqli edi. Yevropa Ittifoqi granti va YeIB krediti tufayli SES kompaniyasi Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Tojikistonning chekka hududlarini internetga ulash uchun sun’iy yo‘ldosh texnologiyalari va yer usti terminallarini o‘rnatadi. Shunday qilib, ushbu asosiy tarmoqlarni aniqlash va rivojlantirish iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash uchun muhim qadamdir.
Aloqalarni mustahkamlashda infratuzilma loyihalarining o‘rni. So‘nggi yillardagi geosiyosiy o‘zgarishlar nuqtai nazaridan Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi tranzit mintaqa sifatida katta geografik salohiyatga ega bo‘lgan Markaziy Osiyo uchun infratuzilmani rivojlantirish jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvning hal qiluvchi omilidir. Yevropa Ittifoqi mintaqaning strategik ahamiyatini anglagan holda, transport va energetika yo‘laklarini qurish va modernizatsiya qilishga qaratilgan tashabbuslarni faol qo‘llab-quvvatlamoqda.
Yevropaliklarning eng katta e’tibori Transkaspiy xalqaro transport yo‘nalishini (TXTY), ya’ni O‘rta yo‘lakni (ingl. Middle Corridor), rivojlantirishga qaratilgan. Yevropa Ittifoqi Rossiya hududini chetlab o‘tadigan muqobil yo‘nalishlarni izlashda ushbu yo‘nalishga 10 milliard yevro sarmoya kiritishga va’da berdi, deb ta’kidladi Yevrokomissiya vitse-prezidenti Valdis Dombrovskis 2025-yil 29-yanvarda Bryusselda bo‘lib o‘tgan investitsiya forumida. Umuman olganda, Yevropa Ittifoqi, uning mamlakatlari va taraqqiyot banklari 2027-yilgacha bo‘lgan davrda Markaziy Osiyoning transport tizimlarini takomillashtirishga 300 milliard yevrogacha davlat va xususiy investitsiyalarni jalb qilishni maqsad qilgan. Sezilarli yutuqlarga qaramay, Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi infratuzilmaviy hamkorlik qator qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Ulardan biri mintaqaning turli mamlakatlari o‘rtasida muvofiqlashtirish zarurati bo‘lib, ularning har biri o‘z ustuvorliklari va manfaatlariga ega.
Bundan tashqari, mintaqadagi yirik davlatlar o‘rtasidagi geosiyosiy raqobat ishonchli sheriklikni rivojlantirishga qaratilgan xalqaro sa’y-harakatlarni muvofiqlashtirish imkoniyatlarini cheklamoqda. Rossiyaga nisbatan qo‘llanilayotgan sanksiyalar Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda, chunki Yevropa Ittifoqi bu sanksiyalarni ushbu mintaqa orqali chetlab o‘tishga yo‘l qo‘ymaslikni talab qilmoqda. Shu bilan birga, Yevropa Ittifoqining mintaqaga nisbatan hozirgi siyosati endi “xayrixohlik bilan qaramayotgan” deb baholanishi mumkin emas, chunki u Rossiya bilan ziddiyat va Xitoy bilan bog‘liq xavf-xatarlarni kamaytirish nuqtai nazaridan shakllanmoqda.
Madaniy almashinuvlar va gumanitar hamkorlik. Almashinuv dasturlari madaniyatlararo muloqotni mustahkamlash, xalqlar o‘rtasida o‘zaro anglashuv va bag‘rikenglikni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ular ishtirokchilarga boshqa madaniy muhitga chuqur kirib borish uchun noyob imkoniyat yaratadi, bu esa madaniy xususiyatlar va qadriyatlarni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Turli mamlakatlardan kelgan talabalar, o‘qituvchilar va mutaxassislarning o‘zaro muloqoti qoliplangan fikrlarni yo‘q qiladi hamda umumiy manfaatlar va maqsadlarni chuqurroq anglashni shakllantiradi.
Muvaffaqiyatli almashinuv dasturlarining yorqin namunalaridan biri Erasmus+ hisoblanadi. Yevropa komissiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2022-yilda Markaziy Osiyodan 15 mingga yaqin talaba Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida ta’lim olish uchun Erasmus+ dasturi doirasida ajratilgan 130 million yevroga yaqin mablag‘dan foydalangan. Dastur nafaqat ishtirokchilarning shaxsiy rivojlanishiga hissa qo‘shadi, balki mintaqalar o‘rtasidagi o‘zaro tushunishni ham mustahkamlaydi. Erasmus+ akademik mobillik, oliy ta’lim muassasalari o‘rtasidagi hamkorlik va Markaziy Osiyoda ta’lim sifatini oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Shuningdek, 2017-yilda boshlangan talabalar va olimlar almashinuvi dasturi ham muhim yutuq bo‘lib, uning doirasida Markaziy Osiyada fan va ta’limni rivojlantirishga qaratilgan ta’lim loyihalarini qo‘llab-quvvatlash uchun 50 million yevrodan ortiq mablag‘ ajratildi.
Til va madaniy ta’limni rivojlantirish Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlashning muhim jihati hisoblanadi. 2023-yilda O‘zbekistonda Yevropa tillarini o‘rganish uchun Yevropa Ittifoqi tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan 50 dan ortiq yangi til markazlari ochildi. Ushbu markazlar o‘zaro tushunish va madaniy almashinuvni yaxshilashga xizmat qiladi, bu esa uzoq muddatli hamkorlik uchun poydevor yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Tillar va madaniy xususiyatlarni o‘rganish to‘siqlarni bartaraf etishga va o‘zaro hurmatni shakllantirishga ko‘maklashadi.
O‘z navbatida, madaniy tadbirlarni tashkil etish Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo xalqlari o‘rtasidagi o‘zaro tushunishni mustahkamlash va bir-birini idrok etishni yaxshilashda muhim ahamiyatga ega. Ko‘rgazmalar, festivallar va seminarlar kabi tadbirlar madaniy qadriyatlar va an’analar almashinuvi uchun maydon yaratadi, ijobiy tasavvurni shakllantirish va ishonchni mustahkamlashga xizmat qiladi. Masalan, 2019-yilda Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyo mamlakatlarida 50 dan ortiq madaniy tadbirlarni tashkil etdi, bu esa mintaqa aholisiga Yevropa san’ati, musiqasi va adabiyoti bilan yaqindan tanishish imkonini berdi. Bu tashabbuslar madaniy farqlarni chuqurroq anglashga yordam beradi, bu esa uyg‘un xalqaro munosabatlarni o‘rnatish yo‘lidagi muhim qadamdir.
Ommaviy axborot vositalari madaniy tashabbuslarni targ‘ib qilish vazifasini bajaradi, chunki ular madaniy tadbirlar haqidagi ma’lumotlarni keng auditoriyaga yetkazish imkoniyatiga ega. Zamonaviy texnologiyalar va ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish madaniy almashinuvlar haqidagi ma’lumotlarni tarqatish, ko‘proq ishtirokchilar va tomoshabinlarni jalb qilishga yordam beradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, madaniy almashinuv dasturlari ishtirokchilarining 70 foizi madaniy farqlarni tushunishning yaxshilanganini ta’kidlaydi, bu esa ijobiy idrokni shakllantirishda ommaviy axborot vositalarining samaradorligini tasdiqlaydi. Shunday qilib, OAV Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi madaniy aloqalarni mustahkamlashda muhim vositaga aylanmoqda.
Xulosa. Umuman olganda, bo‘lajak sammit mintaqalar o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlashda muhim bosqich hisoblanadi. U infratuzilma va innovatsion loyihalarni rivojlantirishni rag‘batlantiradi. Ikkinchi xulosa madaniy-ma’rifiy hamkorlik haqida bo‘lib, u xalqlar o‘rtasida o‘zaro tushunish va ishonchni mustahkamlashga xizmat qiladi, shuningdek, madaniy-gumanitar va ta’lim tashabbuslarining ahamiyatini ta’kidlaydi.
Sammit hamkorlikni chuqurlashtirish va o‘zaro anglashuvni mustahkamlashga intilishning ramzidir. Erishilgan kelishuv va tashabbuslar mintaqada uzoq muddatli taraqqiyot va barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi, qolaversa, mintaqaning Yevropa Ittifoqi bilan eng yirik global ishtirokchilardan biri sifatidagi munosabatlarini kengaytirilgan va yanada manzilli hamkorlikning mutlaqo yangi darajasiga olib chiqadi.
Mushtariy Usmonova, Yevropa tadqiqotlari markazi ilmiy xodimiFazliddin Djamalov, Amerika tadqiqotlari markazi yetakchi ilmiy xodimiJIDU huzuridagi Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti
